Văn Nghệ và trí tuệ

                                Lệ Hà (1933-2012)                      Sơn dầu trên bố

Jorges Luis Borges

Văn nghệ tựa đề

Mộng truồng rơi xuống ruộng đồng

Sầu vun xới trẫm muộn trồng quả nhân

            Kính tặng Ngô Văn Tao bệ hạ- Bùi Giáng

Trong tựa đề của quyển thơ "La rosa profunda" (1), Jorges Luis Borges ( JLB,1899-1986) nói lên quan niệm về sáng tác văn thơ. Tôi cảm nhận như chính nghe lại những ý mà Bùi Giáng (1926-1998), thi sĩ tôi rất quen biết, thường hay nhắc nhở.

Trong văn học cổ điển có thành kiến phổ thông là văn nghệ, viết văn hay làm thơ, cốt yếu là sáng tác với trí tuệ, đảm nhận những điều suy tư lập luận căn cơ trong tôn giáo, triết lý, thực tế xã hội hay chính trị. Vào cuối thế kỷ XVIII, những văn nghệ sĩ âu châu với lập trường lãng mạn (le romantisme) trái lại nhận định văn thơ phải phát động từ tâm hồn, cảm hứng hồn nhiên thiên phú (la muse), đắm đuối say mê, mơ mộng, mông lung nuối tiếc ước vọng vô thường như chính cuộc đời đang diễn biến.

Tuy nhiên, hai quan điểm trên không có gì là đối nghịch. Những tác phẩm văn nghệ chính đáng đều là sáng tác của văn nghệ sĩ suy tư tiềm ẩn trí tuệ, cùng lúc thăng trầm bay bổng với nhịp đập của trái tim, mơ màng mỹ thức, buồn vui đắm đuối với tấm lòng mở rộng sống tận cùng cái phận làm người. Tất cả như chính JLB nghĩ lại đã tự mình thực hành sao tác phẩm văn nghệ. Trước tiên hết là cảm hứng hồn nhiên tiếp nhận một đề tài đề sáng tác, rồi sau suy luận nghĩ ra ý thức tổng kết mà sáng tác thêu dệt trên đề tài đã định  có thể đưa đến. Như vậy mọi tác phẩm của thi nhân JLB đã ngay là sự liên đới giữa lãng mạn hồn nhiên thiện mỹ thức với suy tư trí tuệ. Dĩ nhiên, JLB nhấn mạnh, giá trị nghệ thuật của tác phẩm chính yếu là thực hiện sao sự liên đới đó. Giá trị là ở chỗ biết khi thì mơ màng lãng mạn khi thì  suy luận căn cơ trước sự đời vô thường, mà chính trong vô thường cảm nhận với tâm và với trí cái huyền bí linh thiêng vô tận của sự sống.

Sự thật văn chương (la littérature) mọi nơi từ xưa bắt đầu là thi ca. Ngôn ngữ, lời thơ, thuở xưa đó lung linh huyền bí linh thiêng mà ngày nay với văn từ mỗi ngày một thêm căn cơ mạch lạc trí tuệ, ngôn ngữ mất dần ánh lửa chìm sâu lắng. JLB nghĩ văn nghệ sĩ hiện đại phải đảm nhận thêm hơn bao giờ hết quan điểm của trường phái lãng mạn, làm sao tìm cho lại ngôn ngữ, đặc biệt  trong thi ca, chính cái huyền bí linh thiêng sợ rồi thật tan biến với sự thống trị của khoa học và kỹ thuật. JLB nhắc nhở làm tôi liên tưởng tới " biển dâu", từ của Nguyễn Du, tới "cố quận" và "sỏi đá" của Bùi Giáng cùng Trịnh Công Sơn.

Sau cùng JLB cũng như Bùi Giáng đều có nhiều công trình dịch ra trong ngôn ngữ quốc gia của mình, tiếng espagnol và tiếng việt nam, văn thơ bốn phương xa lạ. Dịch thuật tất nhiên đòi hỏi  hiểu biết suy tư trí tuệ, và đặc biệt như tôi cảm nhận ở Bùi Giáng, dịch thuật chỉ thành công nếu có sự thông diễn giải trong quan điểm lãng mạn mông lung bay bổng của tâm hồn, và chỉ như thế mới thật cận kề với nguyên tác phẩm chứ không phài lả do trung thành chính xác từng câu từng chữ  (sự huyền bí linh thiêng của ngôn từ không thể nằm trong từ điển song ngữ).

Nhưng điều đó đưa tôi muốn thử thách dịch ra ngôn ngữ việt nam bài thơ El Centinela (2) của JLB

Bến Đợi

Giữa nắng hè trong hồi ức anh đứng lại

Anh xưng tên, cùng một tên với tôi rồi

Anh nhắc nhở bảy mươi tuổi đời hệ lụy

Bấy nhiêu ngày kham khổ nặng phận làm người

Tôi muốn dìu anh rửa giùm chân lấm bụi

Theo dõi hình tôi trong gương, trên tủ chè

Hay qua tấm kính cửa bày hàng ngoài phố

Muốn tôi cùng buồn nuối tiếc chuyện tình qua

Anh đọc tôi nghe bài thơ anh mới viết

Khốn thay  vì không phải tiếng tôi hằng ngày

Và tôn những người hùng tôi không cần biết

Biết làm sao đây để không thấy anh nữa
Tới  bực thang cuối đời anh vẫn bên tôi
Bước theo từng bước và nói lên cùng lời

Đành chung vòm trời bốn phương như sụp đổ

Không màng sự thật nên không lừa dối nhau

Biết nhau quá nhiều, ôi ông bạn đường trần

Hãy cùng ly rượu và  chia một miếng bánh

Đây nẻo đường ta chọn tự về cõi chết

Nhưng câu  kinh nào níu giữ bước chân đi

Bờ bến kia ta yên đợi bóng tôi về

Dịch bài này, cũng có lẽ vì ý thơ ẩn chứa tâm tư hiện tại của chính tôi, tôi đã biết một phần nào cho bài thơ dịch cải tất yếu của thi ca, mà theo JLB tức là phải ẩn chìm một điệu nhạc, bản chất vô cùng riêng tư lãng mạn âm thầm tự ngâm nga. Chốn nơi mà Trịnh Công Sơn đã quá thành công với thi ca như lời từ của điệu nhạc.

tháng 9 năm 2015

Ngô Văn Tao

1) Jorges Luis Borges : Prólogo in "Selected Poems" edited by Alexander Coleman, a Penguin Book, page 342

2) El centinela, the Penguin Book page 324