Nội Tâm độc thoại

                                   Lệ Hà (1933-2012)            Sơn dầu trên bố (trích)

NỘI  TÂM ĐỘC THOẠI

Trong hành trang của Giáng trong chuyến đi này, đến Sapa Cõi Tịnh, Giáng mang theo quyển truyện  “Virgile, nhà thơ trước giờ lâm chung” ( “La mort de Virgile”, traduction française, de Hermann Broch). Hermann Broch (1886-1951), người Áo viết quyển truyện này vào những năm 1938-1945 trong tiếng Đức, cầu kỳ khó hiểu nên ít người nói tới, nhưng với đề tài lôi cuốn. Quyển truyện hơn 500  trang cốt là viết ra những cảm nghĩ “nội tâm độc thoại của Virgile trong 18 giờ nằm trên giường bệnh trước khi lâm chung”. Quyển truyện chia ra làm bốn phần:

1) Hồi hương (L'arrivée).

Virgile, đại thi hào La Mã ( latin, romain), lâm bệnh trong khi tuần du Trung Đông, miền của Đế Quốc La Mã, dưới thời hưng thịnh hoàng đế Auguste, César của thành Rome. Có cậu bé Hy lạp tên Lysanias theo hầu đưa về Brindisi, tỉnh nhà ở Ý (Italia). Đêm nằm bệnh ở nhà trọ, nhìn Lysanias nhớ lại tuổi thơ, tình cũ, cuộc đời rong ruổi đi tìm thi ca.

2) Lạc thời (La descente).

Đi tìm thi ca, đi tìm “Mỹ Tính” ( Cái  đẹp,”mỹ hiện”) trong thế gian ô trọc này! Virgile nghĩ lại tất cả sự nghiệp sáng tác thi ca của mình. Đã làm được gì? Eneide, hùng sử ca Rome, kinh thành lập nên đế quốc vương La mã, có nói ra lên được đâu cái bất cẩn  nằm trong Đế quốc, chiều hoàng đế Auguste, lập nên với khổ đau của người nô lệ, lập nên với sức mạnh bạo quyền, một nền văn hóa tiền phong, sa đọa dần trong hưởng thụ xa hoa... Virgile nghĩ đốt cháy hết sự nghiệp văn thơ của mình, đặc biệt Eneide, như một sự thất bại, mù quáng che đậy của nhà thơ.

3) Chung cục (L'attente).

Eneide nữa! Một không tưởng đòi đạt tới sự thật, tường tận nhân sinh tính, chỉ có thể là một ảo ảnh.  Đích thân, hoàng đế Auguste đến thăm Virgile bên giường bệnh. Nhưng không như Hoàng đế mà như người bạn Octave thời xưa của Virgile, cầu xin Virgile giữ lại hùng sử ca Eneide, cho vinh quang của thành Rome, cho tên tuổi của Virgile ở lại trong sử sách. Virgile sau cùng vì tình bạn đành phải giao Eneide cho hoàng đế Auguste, dù chính nhà thơ tự nghĩ mình không xứng đáng gì để lưu danh trong sử sách.

4) Cái vòng đồng nhất (l'unité)

Virgile sau cùng tự thấy đã tới rồi cái điểm đồng nhất sống và chết, tình yêu và phụ bạc, hư vô và vũ trụ...Cái vòng tuyệt đối (le cercle de tout) đã khép lại mênh mông nằm trong nhỏ bé, thánh thiện trong đọa đầy thế tục. Tất cả như một điệu nhạc, một lời tình xa xôi ru  người trở về cát bụi.

Một quyển truyện hơn 500 trang như thế. Ngoài cuộc đối thoại giữa hoàng đế Auguste và Virgile, hầu như không có một chuyện gì xảy ra, tất cả là “nội tâm độc thoại” của nhà thơ. Một bản trường thi ca độc thoại! Một bài thơ phát động tự tiềm thức, bất tất, không chủ định. Những lời tự thì thầm của một người nằm trên giường bệnh, giữa sống và chết, khi tỉnh khi mê, hồi ức và nuối tiếc.

Tất nhiên, đọc giả khó để tâm đọc hết từng trang.  Chúng ta nên đọc như sự thật là vậy đấy, một bài thơ bất tận, lâu lâu hãy chọn một hai trang và thông diễn giải tâm hồn của nhà thơ Virgile trong cái vĩnh hằng thế tục phận làm người. Giáng đã tự chọn dịch ra việt ngữ một hai trang thơ ở từng mỗi đoạn sách trên, như là một cách điển hình tiếp cận tài nghệ của Hemann Broch trong sự tạo dựng “nội tâm độc thoại” của một tâm hồn, những cảm nghĩ tự tận cùng trái tim nhưng lý tính hồn nhiên dẫn dắt phản ảnh thế giới hiện sinh bản thể.

Hồi hương (l'arrivée)

Mộng! Và hãy mộng

ta còn làm thơ thì ta không trở về và còn sống trong vương quốc này của ngày đêm, ta còn có quyền mơ trong hy vọng, hội tụ trong một nỗi nhớ nhung và hy vọng tình yêu, như thế bạn nhỏ của ta ơi! hãy ở lại với ta trong nhớ nhung và hy vọng.

Tên con (Lysanias) là gì, ta không muốn biết vì chỉ là cái bóng của con thôi, và ta cũng không muốn gọi con để ra đi hay để trở về, dù có lẽ con không có tên hay con cũng không thể gọi, dù sao đi nữa hãy ở lại với ta cho tình yêu ở lại mang hạnh phúc tràn đầy! Hãy ở lại với ta trong trong bóng tối này! Hãy ở bên ta bến sông dài mà ta chiêm ngưỡng, xa ngọn nguồn,  không sợ chập chùng lớp sóng, không chìm đắm trong sự cô đơn và ánh sáng độc tôn của thánh thần!

Ôi! hãy ở bên ta, che chở và cùng ta cứu rỗi, ta muốn ở mãi bên người như bên tình yêu toàn màu ánh sáng.

Thi nhân ngồi đây, thằng bé tựa lưng vào đùi, mờ ảo trong bóng tối, không nhìn rõ mặt nhưng mớ tóc nâu lấp lánh dưới ánh nến. Người nhớ lại đêm hãi hùng, của hạnh phúc và mất hạnh phúc, đêm từ giã Plotia. Bao nhiêu năm ngày xưa nhỉ? Ta, người tình luôn luôn say mê, nhưng cũng là kẻ chìm đắm trong sáng tác – cái mâu thuẫn mà ta phải ôm mang. Cái đêm, ta đến bên nàng như một kẻ đắm đuối, để đọc những câu thơ cho nàng nghe, người đẹp u huyền, người đẹp nằm trong giấc mơ của mùa đông, của những ngày giá lạnh ước mong và chờ đợi. Nàng thu gọn dưới chân ta, vai nàng ghì bên đầu gối và ta đã đọc bài mục ca....mà ta đã viết lên trong nỗi nhớ nhung mênh mông vì nàng.....vì nàng ta đã viết nhưng cũng với sự nguyện cầu thoát ly. Ta đã đọc những câu thơ tràn đầy khắc khoải mang mang hy vọng nhưng cũng là những lời cáo biệt.

Lạc thời (La descente)

Màn đêm quấn tròn thi nhân, nhịp nhàng mỹ hiện như giai điệu, lung linh bóng tối vũ trụ đêm cùng trải dàì giữa những vì sao, vượt qua tất cả thời khắc nhưng vẫn tồn tại trong thời gian, không ra ngoài trái đất, từ giới tuyến này tới giới tuyến kia, xa xôi hay gần gũi, nội tại hay ngoại tại, hiện thực tại mỗi điểm

màn đêm mênh mông trên thi nhân và trong cả tâm hồn, như một con sóng tràn đầy bắt nguồn từ quân bằng trái đất, mỹ hiện tượng trưng những biểu tượng hình, lưu đầy đến xứ lạ hay chính tại bản ngã, một cảm thức bao nhiêu lần quen biết nhưng giờ đây dưới ánh sáng mới, để thi nhân thấy lại chính mình, rõ từng nét trên chiếc bóng, xa vời nhưng sáng tạo thể hiện bản ngã trong vũ trụ, vũ trụ trong bản ngã, tỏa sáng đêm cùng, tỏa sáng thế giới, mỹ hiện lan tràn bất tận, qua tất cả những thời đại, thời quán vĩnh hằng đánh dấu cả thời gian mênh mông, biểu tượng hình cho thế giới quan nằm trong thời gian và không gian, ôm mang nỗi buồn phù du, mỹ hiện nhân sinh vũ trụ.

chính vậy trong nỗi buồn tang tóc

chính vậy con người cảm thức mỹ hiện

hiện thành trong bản ngã

biểu tượng hình và quân bằng vũ trụ

mênh mông và huyền diệu giữa cực điểm

bản ngã cảm thức mỹ hiện và thế giới hiện thành với mỹ hiện

những cực điểm với từng không gian và giới hạn bản thể

nhưng quân bằng trong một vũ trụ

trong một cõi nhân sinh

trong một cõi đi về

............

Mỹ hiện tại tận cùng thi nhân tính

giới tuyến ngoại tại và nội tại

tại cõi trời xa thẳm

tại một điểm giữa vô biên và hữu hạn

tại vùng đất hoang sâu của trái đất này

trong thời gian của sự sống

trong sinh thời bản thể

quãng thời gian tồn lưu bản sinh trong không gian

mà không tan biến

mỹ hiện ở ngoại tại thời gian

không loại trừ thời gian

mà biểu tượng hình loại trừ cái chết

nhưng không loại trừ tất cả

dù trong cõi nhân sinh eo hẹp

hay chính là trong cõi phi nhân tính

mỹ hiện như là một biến cố con người

một mỹ thức nguyên thủy

một thế gới hữu hạn trong vô cùng

một vô cùng huyền ảo trong cõi nhân sinh

một trò chơi của con người

muốn đoạt vĩnh hằng trong cõi đi về

một trò chơi biểu tượng hình  bên bờ xa trái đất

mỹ hiện một trò chơi bản thể

mà con người chơi biểu tượng hình

như một cách duy nhất

tượng trưng thoát ly

sự cô đơn khắc khoải phận làm người

Chung cục (l'attente)

Dẫu dù ta có biết lột trần nhân loại để đi tới cõi thâm sâu, trơ trụi cuối cùng, gỡ bỏ thịt da trên bộ xương, lọc xương hết tủy, phá vỡ đầu óc tư duy để chỉ còn trơ cái thằng tôi đơn độc, xám hối trước thánh thần, cái thằng tôi u ám; dẫu dù lý tính ta sáng suốt để có thể thi hành việc đó và ta sẽ đi từng bước, ghi chép và trình diễn, ta cũng không thể đi tới đâu, ta chỉ biết lè tè trong thế tục, bám chặt trái đất này, chỉ biết thế nào là sống và không bao giờ  biết tới lẽ chết; moi móc từng mảnh đêm cùng hỗn mang, đan ghép dây truyền của sự thật, cái dây truyền bất tận chư chính là sự thật, chính là cuộc đời ngang trái, mâu thuẫn và phi lý cầm tù mà vẫn ra đi tìm sự thật, cho đến khi như cuộc đời tỉnh ngộ nhận ra sự chết, và chìm trong tang tóc trong ánh sáng vô cùng của sự trở về, với lý nghĩa sâu xa đó của kiếp con người, tới điểm chung cục hội tụ sống và chết, và sự thật chỉ là sự thật của trần gian, kết tụ ở một điểm duy nhất đó, giữa sống và chết, và tất cả là hoài niệm trong vĩnh hằng hồi ức.

Cái vòng đồng nhất

Vang vang tiếng thì thầm? Plotius, người bạn đồng hành của ta, kiêu hùng và thân thiết? Ô Plotius, hãy tiếp tục, hãy tiếp tục thì thầm trầm lặng, như từ cõi thâm sâu bất tận bên trong hay bên ngoài, như bây giờ không còn phải lao công, như bây giờ mọi sự đã hoàn tất, không còn gì phải thêm bớt, không còn gì cần thiết nữa,  hãy tiếp tục không bao giờ ngừng; tiếng thì thầm thật đã vang vọng từ lâu rồi, như luôn luôn và mãi mãi,  tới trong tiếng rì rào không ngừng của sóng nước, ngọn nước cuốn lăn tăn, tiếng thì thầm cũng từng đợt theo nhau, lăn tăn là những vòng tròn tiếp nối trong một miền vô tận; tiếng thì thầm không lắng tai cũng nghe, tiếng thì thầm không được níu giữ, nó lan đi về chốn vô cùng có tiếng reo của suối nước, tiếng nước chảy ngầm, hòa tan trong âm thanh ấy trở nên sinh lực không màu không sắc đưa ta đến chốn an bình, chính nó là sự an bình, như tiếng sóng đập mạn thuyền tung tăng bọt trắng....... Bờ bến xa dần, tất cả như là một lời cáo biệt, cáo biệt những người thân, những ngôi nhà người ta vẫn sống ở miền xa đó, cáo biệt thế gian đang biến dạng trong cái vĩnh hằng bản thể, cáo biệt sự thay hình đổi dạng của những vật thân quen, cáo biệt những đám mây, cáo biệt  cái đền nằm dưới mây mù ảm đạm.

Mạn đàm

“Độc thoại” kịch tính trình diễn cho chính mình những cảm nghĩ chợt đến chợt đi bằng lời nói.Trong nghệ thuật văn chương, tiểu thuyết hay kịch bản, độc thoại là một thể cách nghệ thuật tạo dựng nhân vật qua lời nói bản thân, hiện rõ với tiềm thức, với ước ao, tình yêu, dục vọng....

Mà thật, người họa sĩ trước tiên“vẽ trong đầu” rồi đứng trước giá vẽ, khung bố, cây cọ, sơn dầu và màu sắc, cũng là “độc thoại” không bằng lời nói mà bằng cây cọ đưa ra những vệt màu, triển khai trình diễn từng bước cho chính mình cái gì mà nghệ sĩ đã cảm thấy trong nội tâm. Nhạc sĩ sáng tác cũng không làm gì hơn, “độc thoại” với mình không bằng lời nói mà với âm thanh cây đàn. Độc thoại có thể hoàn toàn “nội tâm”, đặc biệt như là nhạc sĩ Beethoven bị điếc rồi mà vẫn sáng tác ra những khúc nhạc vượt thời gian, vô thanh vang lên cho mình, lý tính siêu thoát hồi ức nội tâm.

Từ những cảm thức đột phá trong tâm trí, triển khai “độc thoại” thật là một suy luận trải dài nghệ thuật với lý tính, bản năng nghệ thuật, triết lý và còn khi cả khoa học của nhân vật. Nhưng đối người bệnh, chỉ vài giờ trước khi lâm chung, những cảm thức chỉ có thể chợt đến rồi chợt đi, và ngay cả sự triển khai “độc thoại” chỉ có thể là bất tất, mông lung vụng về mê sảng. Nhưng tuy nhiên, với đại thi hào Virgile, dù thế nào đi nữa cái bản năng sáng tác thi ca, cái chiều sâu lý luận văn học phải lưu tồn trong tiềm thức. Hermann Broch nên đã táo bạo thử thách “ nội tâm độc thoại” (le monologue intérieur), để diễn tả cho cùng tư duy của một nhân vật như Virgile trong những giờ lâm chung. Gần 500 trang, “nội tâm độc thoại” tuy bất tất hay mê sảng (người yêu nhớ lại  hiện ra như một linh hồn vẫy tay dẫn dắt nhà thơ về chốn bên kia!) vẫn đột phá để có thi ca, sâu xa suy luận về “cái đẹp”, cái “lẽ nhân sinh, lịch sử, hay xã hội”. Hermann Broch tuy nhiên còn theo “tự nhiên chủ nghia” (le naturalisme), “nội tâm độc thoại” của nhà thơ Virgile là độc thoại của người bệnh, trong cái nghĩa là rất nhiều khi không có thể suy cho ra một chủ đề tổng quát, một lý luận cảm nghĩ thông thường cơ bản nào.

Hermann Broch thật quá táo bạo thử thách viết ra như thế cả một thiên tiểu thuyết hầu như không chuyện, chỉ với “nội tâm đọc thoại” của nhà thơ nửa tỉnh nửa hôn mê. Nhưng tài nghệ chuyên nghiệp văn chương làm sao lôi cuốn được độc giả? Sự thử thách táo bạo đó, theo nhà phê bình Maurice Blanchot, có tính cách tự truyện, thành công hay không cũng là một thử nghiệm cho văn nghệ sĩ hôm nay và ngày mai suy tư về “nội tâm độc thoại”, triển khai theo Hermann Broch vừa “phân tâm học” vừa “tự nhiên chủ nghĩa”, có giá trị sao về nghệ thuật trong văn thơ, tiểu thuyết hay kịch bản.

Tháng 5 năm 2015

Ngô Văn Tao