Triết gia - Philosopher's apology

Quế Anh oil pastel on paper 12/2011

Abstract: Human being is spiritual being of science, arts and philosophy. In the modern society of electronics, one seems to be lost in the technocratic surroundings of computers and smart robots, in the scientific trance of knowledges. Philosopher’s apology is to remind each one of us that we are by ourself a very philosopher, a transcendantal ego (Husserl). Away from all theories and metanarratives, but in some sense existentialist, our purpose is to realize the meaning of human being, through the arts and through hermeneutic interpretations of phenomena, of our own and alter ego’s strivings. We overcome the perennial human condition, the abyss of contingencies, of pains and solitude….We open up our living world in a transcendent spirit. We open up to the unbounded and unknown horizon of human life, surperman’s will as Nietszche could name it.

Biện thuyết cho triết gia

Văn minh hiện đại hoàn vũ nhân loại từ những năm 1960 có sự đột phá sâu và rộng của khoa học-kỹ thuật điện tử. Với những bộ óc điện tử (computer), cùng với bao nhiêu thiết bị điện tử khác, khoa học- kỹ thuật điện tử (và nguyên tử) dẫn theo sự phát triển toàn diện của mọi ngành khoa học và kỹ thuật. Phát triển sâu xa, tuyệt xảo đến nỗi, con người phải tự cảm thấy lạc lõng trong cái nền văn minh hiện đại. Một nhà bác học uyên bác đến đâu cũng không thể thấu hiểu được khả năng tuyệt xảo khoa học kỹ thuật ở những ngành khoa học ngoài môn sở trường của chính mình.

Chúng ta có thể gọi thời đại của chúng ta ngày nay là thời Hiện Đại Điện Tử. Không phủ nhận con người hôm nay sống với rất nhiều tiện nghi tuyệt xảo. Nhưng với lý do trên, khoa học kỹ thuật phát triển ngoài tầm thu giữ và thông hiểu của mọi cá nhân, chúng ta mỗi người còn lại hoang mang trước sự thống trị của kỹ thuật trong cuộc sống mỗi ngày, con mắt điện tử có thể theo dõi cử chỉ của chúng ta từng giờ từng phút, hệ thống máy móc robotic chi phối rập khuân cuộc sống, những hoả tiễn kẻ thù không đâu có thể chợt dội trên đầu chúng ta những viên đạn chính xác từng ly…

Vừa hoang mang, vừa sống tiện nghi thừa thãi, đại chúng hầu như chỉ còn biết chìm đắm trong kỹ thuật truyền bá thông tin giải trí. Văn hóa thể thao, văn hóa nghệ thuật cốt yếu là trình diễn trên màn hình điện tử, cho hàng triệu triệu người hồn nhiên vô tư đập nhịp xu thời, những thời thượng bất tất của thị trường lợi nhuận. Theo như Heidegger đã nghĩ, ở thời hiện đại điện tử, đại chúng càng ngày càng quên suy tư. Họ lạc dần vào Hư Vô Chủ nghĩa? Không còn một chút gì gọi là “sinh phận làm người”?

******

Lạc vào hư vô chủ nghĩa, mất nhân tính? Câu hỏi của Heidegger, cũng là nhận định của Nietzsche, một lần đã nói :”Chúng ta đã giết chúa!”, mất nhân tính siêu việt tức là ta giết hiện thân của Chúa (theo đạo Thiên Chúa Gia Tô) trong mỗi người chúng ta!

Tuy nhiên chỉ có thể là một suy ngẫm bi quan; ở mỗi nhân vật dù tầm thương nhất, lạc lõng trong đám đông xô bồ, ta vẫn nhận ra một con người, kiêu hùng tự khẳng định (Alain: L’être humain est un fier animal.) Mọi người đều tự khẳng định không phải là một robot điện tử, dù sự sống có thể tái tạo với kỹ xảo khoa học – những phiên bản sinh động clone từ tế bào của con cừu, con chó…và rồi đây nữa chắc cả con người nữa : một anh Tư đã chết rồi, mà vẫn sẽ có một phiên bản anh Tư sống hiển diện hiện thành với bộ mặt và dáng đi nguyên bản…Tự khẳng định không phải là một con vật chỉ biết duy trì sự sống mà là một sự linh thiêng (Gabriel Marcel: Tout être humain est un mystère)! Một “chủ thể siêu nghiệm” (un ego transcendantal - Husserl). Tôi thì nói theo Hegel và Kant, cái gì khẳng định nhân bản, chính là lý tinh (l’esprit et la conscience), mà lý tính là cái gì huyền bí và vô cùng tất cả tiềm ẩn của bản thể nhân sinh. Lý tính là đạo lý, là tình yêu, là lý luận, là khảo xát, là trí tuệ… Ở lý tính có ba ngọn đèn của một hình tam giác ba cạnh, khoa học, nghệ thuật, triết lý. Với bản năng khoa học, những khoa học gia của nhân loại đã tạo dựng thời hiện đại điện tử. Còn nghệ thuật, chúng ta có những nghệ sĩ và chính chúng ta mỗi người nữa đều là nghệ sĩ để không ngừng tiếp thụ và với nghệ thuật thích ứng những trào lưu tới tấp của thị trường văn nghệ giải trí đại quần chúng (những truyện dài trên màn ảnh, những show ca nhạc, những trình diễn xếp đặt…). Nhưng triết lý là gì? Quên suy tư, ta sẽ không còn ý thức bản năng lý tính này. Triết lý thể hiện là triết gia tiềm ẩn ở mỗi con người. Vậy triết gia là gì, là ai? Tại sao ta phải biện thuyết cho triết gia? Phải chăng biện thuyết cho triết gia, là vì triết gia mở rộng thế giới hiện sinh của chúng ta mỗi người, tới một chân trời thênh thang bản ngã siêu nhân, như Nietzsche đã từng nói?

******

Khẳng định bản thể nhân sinh ở thượng tầng cao trên sự sống của mọi sinh vật khác, chính là con người hơn mọi sinh vật khác biết tự ý thức mình sống, cảm nhận sự hiện thành của mình trong thế giới hiện sinh bản ngã không ngừng biến đổi và triển khai.

Thế giới hiện sinh, nôm na mà nói, chính là cuộc đời của mỗi người, môi trường của những hiện tượng bất tất và vô thường, có âu lo, có hoài bão, có mất mát, có khổ đau… Khoa học gia chọn không vướng vít với những hiện tượng của cuộc sống ngày thường mà để tâm trí lý luận diễn giải một sự thật khoa học, như trái đất đi vòng quanh mặt trời, như một tế bào có thể ẩn chứa tất cả những yếu tố hệ thống sinh nở của một sinh vật (hệ thống hiện thành cấu tạo của một bào thai)….

Nghệ sĩ và triết gia thì trực tiếp khẳng định và cảm thức chính mình đang sống, hiện thành với những hiện tượng, những chuyện đời. Những chuyện đến ta không chờ đợi, mà có chờ đợi cũng thường tới không như ta nghĩ trước; tuy nhiên nghệ sĩ, triết gia vẫn tức thì cảm nhận, nghiệm thức, trong trạng thái siêu thoát, không thành kiến, không ý đồ, không vấn vương âu lo, trong sáng vô hệ lụy.

Nghệ sĩ sống từng giây từng phút, cảm nhận những hiện tượng không diễn giải nhưng siêu nghiệm với trái tim, với cảm giác để sáng tạo lại dù cũng có thể một cách thầm kín riệng tư nội tâm sự vang vọng từ đấy một điệu nhạc, một ý thơ, một tình yêu, một nỗi buồn, một hình tượng mỹ cảm. Tuy nhiên với lý tính, ở ngay sau nghệ sĩ có một triết gia, triết gia tiềm ẩn trong lý tính của mỗi người. Triết gia là bản thể hiện sinh với quyền uy “chú thể” (ego, bản ngã) khẳng định mình sống trong thế giới hiện sinh của riêng mình. Triết gia là chủ thể siêu nghiệm hiện tượng trong cuộc đời mình, nên tức khắc phản biện “lên khung” (mở những dấu ngoặch, nghĩa của chữ epoché trong hiện tượng học Husserl). Một tỷ dụ điển hình là họa sĩ khi bắt đầu vẽ một chân dung, việc đầu tiên họa sĩ cũng đều làm là với lý tính lên khung, đặc biệt thầm ghi rõ một vài nét như chiều sâu của ánh mắt, nét nhăn già từng trải với thời gian, rồi dù hồn nhiên trọng thị làm nổi những nét đó cho bức tranh sẽ không chỉ là một tấm ảnh chụp chân phương mà là chân dung của một nhân vật, một con người sinh động trong dòng trôi chảy của thời gian. Triết gia phản biện lên khung, dựa trên đó bình thản trầm lặng suy tư, tự hỏi và đặt vấn đề (Comme je ne doute pas que je doute, j’existe-Husserl dixit ; Introduction à la phéménologie/Jean Toussaint Desanti). Để có thể nhận ra đấy chỉ là một chuyện đời phi lý, đầy mâu thuẫn. Hay là nhận ra đấy một hiện tượng có ý nghĩa quy định cho một khái niệm phổ quát nào. Hay nữa phải triền miên tiếp tục suy tư, bóc vỏ củ hành (theo Hegel) để nhận ra ở hiện tượng dù bất tất, quy định thuộc tính của một khái niệm sâu xa mới, đặt thêm cơ sở cho lớp dầy tư tưởng của chính mình. Tất cả như thế, theo Husserl, bản thể triết gia làm cho dòng trôi chảy của thời gian với những hiện tượng, những chuyện đời để lại những từng lớp đất bồi (les couches de sédiments) trong thế giới hiện sinh của mỗi người.

******

Bản thể triết gia, chủ thể siêu nghiệm hiện diện mỗi khi ta suy tư xác định sự sinh động nhân văn của chính ta. Trong thời hiện đại điện tử này, tất cả lại như chìm đắm trong một cuộc sống máy móc, với những nhu cầu vật chất tiện nghi tiểu xảo, với những thông tin tới tấp, với những hình ảnh không ngừng biến hóa trước mắt, những ca khúc vang dội không đâu bất cứ lúc nào, đại chúng lại trở nên là những hình hài lôi cuốn theo chiều gió thời thượng của nền kinh tế kỹ xảo lợi nhuận. Biện thuyết cho triết gia là tự nhắc nhở sự hiện sinh chủ thể của con người trong thế giới hiện sinh của mình, mà không phải là người nộm, lý tính khép lại, vô tư rập khuân (formaté), mất dần sự huyền vi trong cái phận sống làm người.

Nhạc sĩ vĩ đại như Beethoven, như Mozart, siêu nghiệm hòa điệu âm thanh của trời đất, lên khung thu nhập những nhạc khúc, kết hợp theo sự vang vọng của chính mình, ẩn dụ nói lên những ước vọng, những tha thiết rung động của con người.

Họa sĩ lớn như Nguyễn Tư Nghiêm vẽ những bức tranh sơn dầu, nét vẽ điêu luyện của nghệ nhân, màu sắc hòa hợp trường quy, nhưng lớn vì ta cảm nhận thấy tiềm ẩn đằng sau có một chủ thể, suy tư phản biện trước sóng gió bất tất của lịch sử, tịnh nhiên bàng quan thênh thang ý chí.

Mọi tác phẩm nghệ thuật đều phải có chiều sâu của chủ thể cá biệt, người nghệ sĩ, suy tư và thâm trầm tự diễn giải. Con người là sống với cái phận làm người, trầm luân khổ đau mất mát, cô đơn và bệnh tật; là sống trong xã hội loài người, dù văn minh đến đâu, vẫn lệch lạc bất tất, người hại người, chiến tranh và thù hận! Chúng ta mỗi người phải siêu thoát, tìm cho cuộc sống của chính mình một ý nghĩa thăng hoa (theo Heidegger:the meaning of Being). Phản biện những bất công, tàn bạo của xã hội. Trong khổ đau sẽ có ý chí tự cường giải thoát. Trong cô đơn lại càng biết tôn trọng sự đồng cảm thân tình…Như một chủ thể siêu nghiệm và suy tư, chúng ta tự khẳng định nằm ngoài sự khống chế vật chất của khoa học kỹ thuật, mà chính ta mỗi người là một lẽ huyền vi sinh động, siêu thoát ước vọng và hoãi bão.

******

Những lời luận bàn trên là trong hiện tượng học của Husserl. Phần nào cũng có tư tưởng hiện sinh chủ nghĩa, nhưng cốt yếu vẫn là ly khai mọi lý thuyết và đại tự sự. Hiện sinh chủ nghĩa nhưng duy nhất vấn đề là chúng ta ý thức hiện sinh sao từng giờ tùng phút cho cuộc sống của chính minh có ý nghĩa không vô tư lãnh đạm, không bi quan tiêu cực. Theo Heidegger, Gadamer, như là một chủ thể có trách nhiệm với thế giới hiện sinh của mình, việc phải làm là suy tư và thông diễn giải, tìm trong mọi hiện tượng một cái gì thăng hoa đóng góp cho cuộc sống, ở mọi tác phẩm đến tay ta, ở mọi tha nhân mà ta gặp gỡ một điều sáng tỏ khích lệ, một chân trời để hòa nhập mở rộng chân trời hiện sinh của mình.

Phần riêng tôi để kết luận, tôi nghĩ tới tư tưởng của Nietzsche. Đã là chấp nhận phận làm người, ta phải là chủ thể tự cường, có ý chí dấn thân sống, kiêu hùng bay bổng. Là một sinh động linh thiêng cao cả giữa trời đất, có lẽ chỉ tự cảm thức được qua nghệ thuật, vì chỉ với nghệ thuật ta mới phá được những xiềng xích, chói buộc của những tập quán cổ hủ, những đạo lý xã hội của những con chiên. Nhưng nghệ thuật là sợi dây mong manh giữa thành tựu và thất bại, giữa sự thăng hoa và sự ngậm ngùi bất lực của người trần; tuy nhiên ta vẫn chọn làm người lần theo sợi dây đó để hướng về chân trời mênh mông bản ngã siêu nhân, cuả chủ thể vượt khỏi hố thẳm trần thế của phận con người.

2/3/2012

ngovantao